To, że wierzymy w różnego rodzaju horoskopy i przepowiednie jest efektem psychologicznym znanym jako efekt Barnuma lub efekt Forera. Na czym on polega w praktyce?
Aby dokładnie zobrazować czym jest efekt Barnuma, sprawdźmy jeden z horoskopów dla mojego znaku zodiaku – raka na dzisiaj:
Raki czeka ciekawy dzień. Energii do działania wam nie zabraknie. Nie przejmujcie się niczym i odpocznijcie od zwykłych obowiązków. Po południu dobre wiadomości poprawią wam humor. Propozycje odwiedzin lub weekendowych wyjazdów będą bardzo kuszące.
Sprawdziłem też dużo innych opisów i horoskopów i w zasadzie wszystkie są zlepkiem ogólnych informacji i zdarzeń, które zawsze dotyczą szerokiej grupy osób. W ten sposób łatwo jest przypisać pewne sytuacje ze swojego życia, zgodne z wcześniejszymi wskazaniami horoskopu, co z kolei sprawia, że wierzymy w nie. Na tym właśnie polega efekt Barnuma.
Eksperyment Forera
W latach 40. Amerykański psycholog Bertamn Forer poprosił swoich studentów o wypełnienie testu osobowości, a następnie przedstawił każdemu z osobna analizę jego indywidualną analizę. Studenci mieli ocenić trafność tej analizy w skali od 0 (bardzo słaba) do 5 (znakomita). Średnia ocen wyniosła 4,26.
Później Forer ujawnił, że w rzeczywistości wszyscy studenci otrzymali tę samą analizę. Tekst ten był połączeniem fragmentów horoskopów, a jego treść była następująca:
Masz potrzebę by ludzie cię lubili i podziwiali, jednak jesteś osobą krytyczną wobec siebie. Masz pewne wady osobowości, ale potrafisz je kompensować tym, co jest w tobie dobre. Masz duże możliwości, które wciąż pozostają niewykorzystane. O ile na zewnątrz możesz wyglądać na osobę zdyscyplinowaną i opanowaną, wewnątrz często trapi cię niepewność i martwisz się o wiele spraw. Niekiedy masz poważne wątpliwości, czy twoja decyzja była dobra albo czy twoje czyny były właściwe. Lubisz pewną ilość zmian i różnorodności, a kiedy osaczają cię ograniczenia odczuwasz niezadowolenie. Cenisz sobie własną niezależność myślenia i nie przyjmujesz cudzych twierdzeń bez przekonujących dowodów. Życie nauczyło cię, aby nie przesadzać ze szczerością, kiedy się przed kimś otwierasz. Czasem bywasz osobą otwartą na ludzi, przystępną i towarzyską, ale innym razem zamkniętą, ostrożną i zdystansowaną. Niektóre z twoich marzeń wydają się być nierealistyczne.
Cały opis jest tak sformułowany, aby pasował do każdego, co też miało swoje odzwierciedlenie w ocenach studentów. W ten sam sposób działają właśnie horoskopy i różnego rodzaju wróżby – mówią nam rzeczy, z którymi na pewno się zgodzimy i wierzymy im. Są ogólnikowe i zawierają uniwersalne stwierdzenia. Na tym właśnie polega efekt Barnuma.
Efekt Barnuma jako błąd poznawczy
Efekt Barnuma to jeden z wielu błędów poznawczych, czyli rodzajów nieracjonalnego postrzegania rzeczywistości. W późniejszych badaniach oceniono, że horoskopy i wróżby są oceniane za szczególnie trafne, jeśli:
– są przedstawione jako indywidualne, a badany jest przekonany, że zostały one przygotowane specjalnie dla niego,
– badany wierzy w autorytet analizującego,
– analiza opisuje głównie pozytywne cechy.
Do uwiarygodnieniu swoich stwierdzeń wróżbici często wykorzystują także technikę zimnego odczytu (ang. cold reading). Przez uważną obserwację ruchów, mowy ciała, ubioru, pochodzenia, sposobu mówienia ma ona na celu przekonanie innych, że wiemy o nich więcej niż w rzeczywistości. Rozmowa też może być prowadzona w taki sposób, aby uzyskać jak najwięcej informacji. Następnie łącząc wszystkie zebrane informacje, prowadzący jest w stanie zrobić wrażenie znawcy swoich rozmówców.
A czy Ty dałeś się kiedyś złapać na tym efekcie?
